Dziś jest w Polsce obchodzone Narodowe Święto Trzeciego Maja, przypadające w rocznicę uchwalenia przez Sejm Czteroletni w 1791 roku Konstytucji 3 maja. Uchwalona 232 lata temu pierwsza polska ustawa zasadnicza była drugą na świecie, po konstytucji Stanów Zjednoczonych, i pierwszą w Europie spisaną konstytucją. Przeszła do historii jako Konstytucja 3 maja.
Dokument zmienił ustrój państwa na monarchię konstytucyjną. Ograniczył znacząco demokrację szlachecką, odbierając prawo głosu i decyzji w sprawach państwa szlachcie nieposiadającej ziemi. Regulował zasady funkcjonowania władz państwowych oraz prawa i obowiązki obywateli Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wprowadzał trójpodział władzy na: ustawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądowniczą. Ustanowił tron dziedziczny, likwidując wolną elekcję. Zniósł zasadę liberum veto, ustanawiając głosowanie większościowe. Dokument sprzed 232 lat utrzymał poddaństwo chłopów wobec szlachty, jednak zostali oni wzięci pod ochronę państwa. Przyjęcie włościan „pod opiekę prawa i rządu krajowego” gwarantowały umowy zawarte przez nich z właścicielami ziemi.
Próby przeprowadzenia reform zawartych w Konstytucji zostały zniweczone już w połowie 1792 roku przez konfederację targowicką, zawiązaną przez niechętnych zmianom magnatów w porozumieniu z carycą Rosji Katarzyną II, oraz wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczypospolitej. Po utracie niepodległości w 1795 roku, przez 123 lata zaborów, konstytucja była dokumentem przypominającym o tradycjach niepodległościowych naszego państwa. Później odwoływali się do niej także twórcy konstytucji polskich w XX wieku.
W 1791 roku dzień 3 maja został uznany za święto Konstytucji 3 maja. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 rocznicę Konstytucji 3 maja zatwierdzono jako święto narodowe uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919 roku. Po II wojnie światowej władze komunistyczne zastąpiły święto obchodzonym dwa dni wcześniej świętem 1 Maja, a w 1951 roku – zdelegalizowały. Po zmianie ustroju, od kwietnia 1990 roku, święto Konstytucji 3 maja jest świętem narodowym, obchodzonym pod nazwą Święto Narodowe Trzeciego Maja. Jest to dzień wolny od pracy.
Jak doszło do uchwalenia Konstytucji 3 Maja?
Prace nad Konstytucją z 1791 roku prowadził król Stanisław August Poniatowski wspólnie z działaczem politycznym Ignacym Potockim, publicystą księdzem Hugonem Kołłątajem, oświeceniowym myślicielem i pisarzem politycznym Stanisławem Staszicem i marszałkiem Sejmu Czteroletniego Stanisławem Małachowskim. Głównym celem, jaki przyświecał jej twórcom, było ratowanie Rzeczypospolitej po I rozbiorze, przeprowadzonym przez Rosję, Prusy i Austrię w 1772 roku.
Konstytucja zmieniła ustrój państwa na monarchię konstytucyjną, zastępując anarchię, popieraną przez część krajowych magnatów. Częściowo ograniczyła wpływy magnaterii na elekcję, Senat oraz zarządzanie krajem. Mieszczanie zyskali prawo do nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji. Ustawa wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty. Dzięki jej zapisom chłopi zostali wzięci pod ochronę państwa, co pozwoliło na złagodzenie niektórych nadużyć pańszczyzny.
Poprzez wprowadzenie jednolitego rządu, skarbu i wojska została zniesiona odrębność pomiędzy Koroną i Litwą.
Katolicyzm uznano za religię panującą, przy zachowaniu tolerancji innych wyznań uznanych przez państwo.
Wprowadzono trójpodział władzy. Władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm o dwuletniej kadencji. Zmniejszono rolę Senatu. Zniesiono zasadę liberum veto, czyli możliwość blokowania uchwał przez pojedynczych posłów. Decyzje Sejmu miały zapadać zwykłą większością głosów.
Władzę wykonawczą Konstytucja przyznawała królowi oraz radzie, tzw. Straży Praw, w której skład wchodził prymas oraz pięciu ministrów mianowanych przez króla: policji, pieczęci (czyli spraw wewnętrznych), interesów zagranicznych, wojny i skarbu. Król otrzymał prawo nominacji biskupów i senatorów. W czasie wojny miał sprawować naczelne dowództwo nad wojskiem.
Konstytucja 3 maja znosiła wolną elekcję. Wprowadzała zapis, że po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron będzie dziedziczony, a nowa dynastia zostanie wybrana przez szlachtę wyłącznie w wypadku śmierci króla, który nie miał potomstwa.
Próba wprowadzenia w życie Konstytucji została zniweczona już w połowie 1792 roku przez spisek magnacki, jakim była konfederacja targowicka. 27 kwietnia w Petersburgu przeciwnicy reform Sejmu Czteroletniego, pod hasłem obrony zagrożonej wolności, zawiązali konfederację przeciw Konstytucji 3 maja. Chcieli przywrócić stary porządek i odzyskać utracone przywileje. Przywódcy konfederacji – Stanisław Szczęsny Potocki, Franciszek Branicki, Józef Kossakowski i Seweryn Rzewuski – ogłosili jej akt w miejscowości Targowica.
Zawiązanie konfederacji posłużyło Rosji jako pretekst do interwencji zbrojnej w Rzeczypospolitej. Targowiczanie zwrócili się o pomoc wojskową do cesarzowej Rosji, którą uzyskali, i 18 maja 1792 roku na Polskę uderzyła 100-tysięczna armia rosyjska. Rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska, która trwała kilka miesięcy. Zakończyła się klęską Stronnictwa Patriotycznego, dążącego do przeprowadzenia reform. 24 lipca 1792 roku król Stanisław August przystąpił do konfederacji targowickiej. To zakończyło realizację postanowień Konstytucji 3 maja. Ostatecznie dokument został uchylony przez sejm grodzieński – ostatni sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej, odbywający się w Grodnie, zwołany i działający pod terrorem władz carskich – 23 listopada 1793 roku.